Gefeliciteerd, Zoetermeer 60 jaar New Town

Congratulations groeikern Zoetermeer! Met deze mooie leeftijd van 60 jaar. Het zijn de woorden van Michelle Provoost, directeur van het INTI (International New Town Institute). Tijdens haar lezing vergelijkt zij internationale New Towns met hetzelfde geboortejaar als dat van groeikern Zoetermeer. De huidige tijd met opnieuw een bouwopgave biedt kansen voor groeikernen als Zoetermeer, meent Michelle.

Margriet Panman (adviseur cultureel Erfgoed Zoetermeer) werkte de afgelopen jaren aan de Post 45 inventarisatie van gebouwd Zoetermeer. Deze inventarisatie lijkt handvatten te bieden om op een waardige manier over veertig jaar 100 jaar New Town Zoetermeer te vieren! Wethouder Robin Paalvast heeft hier alle vertrouwen in en is blij dat burgemeester Michel Bezuijen ook graag Zoetermeer als een mooie New Town nog duidelijker op de kaart wil zetten dit jaar! Het was kortom een mooie aftrap van Zoetermeer 60 jaar New Town. Met veel deelnemers aan een bijzondere teamsvergadering op 21 januari 2022, georganiseerd door Schatbewakers, Historisch Genootschap Oud Soetermeer, ArchitectuurPunt Zoetermeer,Netwerk Zoetermeer en Gemeente Zoetermeer.

Bekijk hier de opname van de livestream terug> Of lees hieronder het verslag van de lezing.

Iedereen die mee wilde kijken en luisteren druppelde binnen in de teamsvergadering. Met dit digitale platform werd de lezing deze middag mogelijk gemaakt vanuit het Stadhuis Forum in Zoetermeer.

Overloopkern voor Den Haag

Margriet Panman duidt met een luchtfoto het Oude Zoetermeer en het nieuwe Zoetermeer. Van een welvarend boterdorp rond 1950 naar het heden van ongeveer 125.000 inwoners. Het was de nota in de jaren vijftig waarin gesproken wordt over overloopkernen. In de nabijheid van Den Haag zou het eerst Wilsveen worden. Echter het bestuur van Zoetermeer heeft toen de groeitaak naar zich toe getrokken.

Samen met Den Haag zijn de plannen ontwikkeld en zeer voortvarend van start gegaan. De werkgroep ontwikkeling van Groot Zoetermeer, Van Embden, Schut en Fledderus ontstond. Zij maakten het Struktuurplan dat in 1968 werd vastgesteld en waarin alle plannen voor de groei van dorp naar stad Zoetermeer waren vastgelegd.

Inventarisatie bouw van Zoetermeer na 1945

Margriet Panman heeft in opdracht van de gemeente Zoetermeer samen Saskia Dijkema (gemeente) en Zoetermeerse burgers van het HGOS en Schatbewakers en ArchitectuuPunt, gewerkt aan de inventarisatie Post 45 bouw in Zoetermeer. Een specifieke periode hierbinnen in de periode waarin de groeikern Zoetermeer tot stand komt tussen 1965 en 1990. Deze inventarisatie behelst maar liefst 80 procent van het bebouwde oppervlak van Zoetermeer! Margriet schetst met beelden en kaarten de groei van Zoetermeer.

Kernbegrippen in dit verhaal zijn: de autowegen in een H-structuur, groene autodrives, de ‘wijkgedachte’ iedere wijk een eigen wijkcentrum, de NS Sprinterlijn (later de RandstadRail) – uniek voor Nederland is de 8-vorm ‘de omgeklapte lus’. Zoetermeer is ontworpen als zelfstandige stad mét werkgelegenheid en veel groen in en als een soort buffer rondom de stad. Wat bijzonder duidelijk is: volgens het struktuurplan van 1968 is groeikern Zoetermeer ook daadwerkelijk ontwikkeld en gebouwd.

Van Functionalisme tot Post Modernisme

Termen die in chronologische volgorde horen bij de ontwikkeling van Zoetermeer: De komvormige uitbreiding van Zoetermeer voor en vlak na WO II, dan de periode van het ‘functionalisme’ van 1962-68 (met name de hoogbouw, systeembouw MUWI en ERA bv), gevolgd door het structuralisme met een menselijkere maat ingegeven door architecten, volkshuisvesters en stedenbouwkundigen als Aldo van Eyck en Herman Hertzberger.

Het eerste duidelijke woningbouwexperiment in Zoetermeer is geboren: het Pleintjesplan in Meerzicht, 1968. We zien hiervan een doorontwikkeling in de Zoetermeerse woonwijken Buytenwegh De Leyens en Seghwaert. Tot weer een ander geluid zich laat horen eind jaren zeventig. Het kleinschalig in laagbouw bouwen met knusse woonerven wordt door onder meer Carl Weber afgedaan als nieuwe truttigheid en strakke lijnen en gevels verschijnen in het straatbeeld.

Samengaand met de oliecrisis in de jaren tachtig brengt het een heel andere woonarchitectuur voort en wordt de periode van het Post Modernisme 1985-90 ingeluid, die we duidelijk herkennen in de wijken Noordhove, Rokkeveen én Woonhart.

Binnen dit verhaal neemt de ontwikkeling van het Stadshart een heel speciale plek in. Geïnspireerd door andere ‘groeikernen’ in Europa zien we hier een maatvoering in de gebouwen die doet denken aan historische oude binnensteden in bijvoorbeeld Holland en Italië. Heel uniek is het verhoogde straatniveau in het Zoetermeerse Stadshart, met hierdoor een boven- en benedenstad.

Stad tussen de parken

Het groen van Zoetermeer is weelderig en wordt zeer gewaardeerd door haar bewoners. De stadsslogan ‘Stad tussen de parken’ doet nog altijd haar naam eer aan. Unieke ontwikkelingen hierin zijn geweest: de ecologische parken geïnspireerd op Le Roy door Frank Kardinaal, in Seghwaertpark en bijvoorbeeld de begraafplaats grenzend aan het Buytenpark en de stadstuin in het Stadshart door Ad ten Ham oa.

In de inventarisatie Post 45 zijn daarom niet alleen gebouwen maar ook de parken, stedenbouwkundige structuren en de infrastructuur meegenomen.

Familie van internationale New Towns

“Dankjewel voor de uitnodiging voor jullie verjaardagsfeest.” begint Michelle Provoost haar verhaal. “Wij staan vanuit het INTI nieuwe steden bij met raad en daad en we adviseren over de toekomst. Ik zal het hebben over het niet-uniek zijn van de ontwikkeling van de groeikern Zoetermeer. En geef een antwoord op de vraag waarom Zoetermeer hoort bij een familie van internationale New Towns.”

Senri in Japan, Zhodzina in Wit Rusland, Woden in Australië, Ciudad Gyuana, Venezuela en Brazzaville in Congo hebben hetzelfde geboortejaar als Zoetermeer 1962! Het gaat om heel verschillende steden maar die hebben één ding gemeenschappelijk: nieuwe steden zijn op de tekentafel ontworpen en volgens een masterplan gebouwd in plaats van historisch gegroeid. Over de gehele wereld, en binnen Europa en ook in Nederland zien we dezelfde idealen voor nieuwe steden terug.

Ook binnen Nederland is de ontwikkeling van Zoetermeer als groeikern niet uniek. Veel grote steden wilden niet te groot en overbevolkt raken. Er werden overloopkernen aangewezen en vaak werd bij een bestaande kern gebouwd. Michelle Provoost geeft verschillende bouw- en inrichtingsvoorbeelden van groeikernen in Nederland. Ze gaat in op deze thema’s: Experiment en vernieuwing, Laagbouw in hoge dichtheid, Collectieve voorzieningen, de (auto)mobiliteit en het groen.

Onvoltooide steden

Vervolgens geeft ze aan dat de groeikernen als complete zelfvoorzienende steden bedacht waren. Maar zover is het bij veel van de nieuwe steden (nog) niet gekomen. Het zijn onvoltooide ‘projecten’. Dat komt mede door veranderende maatschappelijke inzichten en politieke situaties in de jaren tachtig. Hierdoor zijn deze groeikernen in een negatief daglicht komen te staan en vaak weggezet als slaapsteden, met saaie architectuur en weinig culturele voorzieningen.

“Verweesd, onvoltooid project, in de jaren 80 verdween het geld. Het was crisis; het geld verdween naar de grote steden volgens het beleid. Het werd heel kaal… de groeikernen werden afgeschreven. Het gevolg een armoedig architectonisch denken in de jaren 80.”

Weg was toen het idealisme van ‘collectieve’ voorzieningen, het egalitaire denken, kansengelijkheid en spreiding van de macht (kabinet(ten) Den Uijl). Ook kwam er een einde aan de Bibliotheekwet die er mede voor had gezorgd in de jaren zeventig dat er in de groeikernen in (bijna) elke woonwijk een bibliotheek te vinden was.

De toekomst van groeikernen

“Mensen gaan in leeftijd gelijk op met groeikernen, ze zijn zo 50-60 jaar oud ze bereiken een punt waarop delen versleten zijn of ouderwets geworden. Dit valt samen met grote woningnood.”

Hier liggen ook de kansen voor groeikernen die ook veel ervaring hebben opgedaan met bouwen. Zij kunnen een deel van de huidige woningbouwtaak oppakken en zorgen voor een diverser aanbod in woningen. Want daar hebben alle groeikernen last van, er is veel eenzijdig voor gezinnen gebouwd. Jongeren, ouderen en 1-persoonshuishoudens vallen op dit moment te vaak buiten de boot.

Daarnaast hebben groeikernen nog een aantal uitdagingen: automobiliteit is geen ideaal meer, dé energietransitie (met name jaren 70 en 80 bouw is onvoldoende geïsoleerd ) én er ligt de erfgoedvraag.

Bovendien is er behoefte aan meer werkvoorzieningen in de New Towns én meer diversiteit in het werk. Er wonen relatief veel zzp-ers in groeikernen. Er zijn daarom ook kansen. Zo zijn er veel en (te) grote shoppingcentra. Is er een andere functie dan alleen de commerciële mogelijk?

Michelle Provoost sluit af met een oproep: “Laat New Towns groeien en het bijbehorend erfgoed verder ontwikkelen zodat deze over 40 jaar een mooi eeuw feest kunnen vieren!”

Tip: Zoetermeerders, bestuurders van Zoetermeer bezoek ter inspiratie eens Cergy Pontoise, ten Noorden van Parijs.

Geboorteakte nieuwe stad Zoetermeer uit 1962

Leren van andere steden! Dat willen we, zegt Robin Paalvast (wethouder Zoetermeer). Dat Wijkcentrum Meerzicht ( architect Alberts ) werd gesloopt is doodzonde. Later pas je weet je wat je mist. Hierom zijn we bijzonder blij met het post ’45 inventarisatieproject dat nu in een voltooide fase zit.

Graag citeer ik uit de ‘geboorteakte’ van Zoetermeer als nieuwe stad, een brief uit 1962 van minister Toxopeus:

“Het gemeentebestuur is bereid op ruime schaal ten behoeve van de agglomeratie woningbouw en bijbehorende voorzieningen tot stand te doen brengen. Daarmee is weliswaar nog niet gewaarborgd dat de overloop van Den Haag en randgemeenten in Zoetermeer zal worden opgevangen doch [wij] zien geen grond voor de veronderstelling dat Den Haag en randgemeenten enerzijds en Zoetermeer anderzijds in gezamenlijk overleg tot een bevredigende oplossing zouden geraken.”

Heel graag zouden we ‘de gezelligheid’ (de voorzieningen) van een oude stad in de New Town Zoetermeer krijgen en dit, ook via citymarketing, veel meer bekend maken!

Burgemeester Michel Bezuijen geeft aan hiervan graag het gezicht te zijn en wil de New Town Zoetermeer letterlijk prominenter op de kaart van Nederland zetten. Komend jaar zullen er tal van evenementen zijn met dit thema. We gaan voor een mooi jubileumjaar 60 jaar New Town Zoetermeer.

Onder de noemer Zoetermeer 60 jaar New Town organiseren tal van lokale organisaties allerlei activiteiten en maken publicaties over de unieke ontwikkeling van Zoetermeer in de afgelopen 60 jaar. kijk op: Zoetermeerisdeplek.nl

Organisatie online lezing aftrap Zoetermeer 60 jaar New Town op 21 januari 2022: ArchitectuurPunt Zoetermeer, Schatbewakers, Historisch Genootschap Oud Soetermeer, Netwerk Zoetermeer, Gemeente Zoetermeer