GEBOUW VAN DE MAAND: Savelsbos – “goed geëquipeerde hoogbouw” anno 1973

Zoetermeer kent unieke architectuur waar de meeste mensen onwetend langslopen. In de serie ‘Het gebouw van de maand’ laat Architectuur Punt Zoetermeer verschillende bijzondere gebouwen zien. Deze maand Savelsbos, een unieke galerijflat met daktuin boven de parkeerplekken en hoge woonkwaliteit anno 1973 naar ontwerp van Leo de Jonge.

Savelsbos is niet alleen het laatst gebouwde exemplaar van wat Joosje van Geest de “mastodonten” noemt – de zeer grote flats als aan de Dunantlaan en in de Bossenbuurt. Dat maakt hem op zich al bijzonder. Maar ook bijzonder is dat dit de enige flat is waar de oorspronkelijke parkeergarage met recreatie-dak niet is gesloopt. Verder is de flat een toonbeeld van de goede bedoelingen die men had met kwalitatief hoogwaardig wonen in de woningwetsector, mogelijk gemaakt toen de welvaart groeide en neergelegd in de zgn. Voorschriften en Wenken 1965 van het Rijk. Nog nooit was zo’n hoog kwaliteitsniveau voorgeschreven: zeer ruime woningen, centrale verwarming, liften en ruime balkons. Men wilde bouwen voor de toekomst. Dus: grotere kamers, groter woonoppervlak, groter terreinbeslag per woning (= ruimere buurten).

Hoge woonkwaliteit

Woonoppervlak: Een driekamerwoning had volgens de Rijksvoorschriften uit 1951 een minimum woonoppervlak (kamers plus keuken) van 44 m2, in 1965 was dat gestegen tot 57 m2, oftewel een stijging van 28%.

Terreingebruik: Voor hoogbouw steeg het oppervlak van 142 m2 in de jaren 1950 naar 180 m2 in 1968, oftewel een stijging van 27%.

Dat was ook wat de ontwerpers van Groot Zoetermeer (Van Embden, Fledderus, Schut) en het gemeentebestuur voor ogen hadden. Geen doorsnee stad met middelhoogbouw van een matige kwaliteit maken, maar wat nu genoemd wordt een goed bewoonbare suburbane stad met “goed geëquipeerde echte hoogbouw” (zoals staat in het Struktuurplan Zoetermeer1968), met woningen in een groene omgeving,  met een hoog voorzieningenniveau (scholen, winkels, parken) en veilig voor langzaam verkeer en spelende kinderen.

Door alle latere kritiek op deze nieuwbouw, en door de veel later ontstane sociale problemen in sommige hoogbouwcomplexen (in Palenstein en Meerzicht, maar niet in Driemanspolder), wordt wel uit het oog verloren dat deze woningen in de sociale sector een reusachtige sprong vooruit waren in woonkwaliteit voor de bewoners, en dat tegen redelijke huren. In de huidige markt zijn de stichtingskosten voor vergelijkbare woningwetwoningen van rond de 80 m2 zo hoog (ca. € 320.000 waarvan € 50.000 grondkosten) dat een huur onder de aftoppingsgrens, dus voor de doelgroep van de corporaties, niet meer haalbaar is.

Arbeidsbesparende bouw ERA

Savelsbos is een product van de ERA (Van Eesteren Rationele Aanpak), het in Zoetermeer gevestigde bouwbedrijf dat nu ERA Contour heet. De ERA-flats waren genummerd, no. 1 staat in Rotterdam-Alexanderpolder, Savelsbos is ERA-18. De meeste flats in Meerzicht zijn gebouwd door ERA, een deel is van de Intervam. Ook in Driemanspolder staan veel flats van ERA.

De flats zijn een voorbeeld van arbeidsbesparende bouw. Na de oorlog was dat belangrijk omdat arbeid schaars was en de bouwkosten enorm stegen. Het Rijk stimuleerde allerlei innovaties. Ook de oude McCormickflat in het Dorp is in 1958 zo’n innovatie geweest (het zgn. Tramonta systeem). Voor zulke bouwsystemen gaf het Rijk extra toeslagen en, wat nog belangrijker was, deze woningen konden los van de zogenoemde contingentering worden gebouwd. Na de oorlog konden namelijk alleen gesubsidieerde woningen worden gebouwd als het Rijk “contingenten” gaf. Dat was elk jaar weer knokken om toestemming, ook voor Zoetermeer in de jaren 1950 en 1960. Die systeembouw was echt een uitkomst voor gemeenten die tempo wilden maken.

Bijzonder van ERA was dat het systeem was gebaseerd op de zgn. drager-inbouw gedachte van prof. Habraken: de drager (het casco van de woning) laat zich moeilijk veranderen, maar om aan woonwensen tegemoet te komen konden de inbouwpakketten (wanden, installaties) enorm variëren. De ERA bouwde met grote mallen heel snel de ene verdieping na de andere. Beton werd in de mallen gegoten, terwijl de inbouwpakketten in een fabriek werden samengesteld en op de bouwplaats in de casco’s werden ingebracht. Bewoners konden uit allerlei typen woningindeling kiezen. Hiermee werd variatie in de woning mogelijk, een belangrijke wens van veel mensen. Bij het Savelsbos hadden de eerste bewoners echter geen keuze. Dat was wel het geval bij de Henri Dunantstraat in Driemanspolder. ERA Contour bouwde ook de meeste parkeergarages, met en zonder daktuin, in Zoetermeer.

Variatie in de hoogbouw

Variatie werd niet alleen in de woningindeling maar ook in het uiterlijk van de hoogbouw gewenst. Men vond de hoogbouw meestal maar saai. De eerste flats (in Nederland) waren rechte planken, zoals in Palenstein (Cornelis Bos), later werden variaties bedacht die het uiterlijk aangenamer maakten. Zo kwamen er flats met een hoek (Haagse Bos) of met een knik, en werd met de bouwhoogte en balkons gevarieerd.

Deze variaties bereikten bij het Savelsbos een grote hoogte: er zitten twee knikken in de flat, bouwhoogten variëren van 8 tot 13 woonlagen op de onderbouw. balkons (circa 11 m2 groot) zijn er niet alleen in rechthoekige uitvoering maar ook schuin, en er zijn verschillende soorten kleuren, balkonhekken en balkonplaten.

Architectenbureau Leo de Jonge

Bij veel grote flats in Zoetermeer is het architectenbureau van Leo de Jonge ingeschakeld, die ook een enorme productie laagbouwwoningen op zijn naam heeft staan. Sterker nog, de eerste woningen die in Meerzicht zijn gebouwd (1969) lagen in het experimentele Pleintjesplan van Leo de Jonge. Het was een flexibel bureau. De architect zorgde, binnen het casco van ERA, voor de samenstelling van de flat (recht – knik of anderszins), en voor de variatie in bouwhoogten, balkons en woningindeling.

Savelsbos: Een gewilde hoogbouwflat

De flat kent een lage mutatiegraad (5% per jaar gemiddeld) en is een gewild verhuurobject. De daktuin is een zeer ruim en goed bruikbaar voorterrein. De inmiddels afgesloten parkeergarage is een extra kwaliteit (dubbel grondgebruik, veilig stallen). Wel is er, net als bij andere galerijflats in Meerzicht, overlast van  hangjongeren in bergingsgangen en in de parkeergarage. Anders dan veel andere complexen is deze flat nog geheel in handen van één woningbouwstichting (De Goede Woning), wat voor het beheer en de komende verduurzaming een groot voordeel is.

Hoogbouw in de compacte stad

Hoogbouw van zes bouwlagen en meer, werd in die tijd onvermijdelijk geacht. Zoetermeer moest een compacte stad worden, om het Groene Hart zo veel mogelijk te sparen. En om mensen woningen te geven op loopafstand van voorzieningen en openbaar vervoer. Er werd een plan gemaakt met tegen de 80 procent hoogbouw (Struktuurplan Zoetermeer 1968). In 1962 aanvaardde Zoetermeer de taak om voor overloop van bijna 100.000 inwoners uit de Haagse regio te zorgen. Na de buurten Palenstein en Driemanspolder werd Meerzicht volgens de nieuwste ideeën ingericht.

Savelsbos is, met het vrijwel identieke en gelijktijdig gebouwde Zalkerbos, de laatste hoogbouwflat die volgens de oorspronkelijke plannen voor Meerzicht is opgeleverd. Dat was in 1973, terwijl al in 1969 door de gemeente was besloten dat er in Meerzicht minder hoogbouw zou komen (uiteindelijk 55%  i.p.v. 76%). De verwerkelijking van de omslag van hoogbouw naar laagbouw die zich overal in Nederland rond 1970 voltrok had tijd nodig: er waren afspraken met het Rijk over de aantallen woningen die nodig waren voor de overloop en er waren contracten met bouwmaatschappijen om de grote aantallen woningen in industriële bouw te leveren. Ook was hoogbouw noodzakelijk om de grondkosten per woning te beperken.

Tekst Arjen van der Burg

Foto’s: Ad Jansen, Dick Valentijn, Flexus, ERA

Met dank aan Ferdinand Jongeling van De Goede Woning, Yffi van den Berg van ERA Contour en Saskia Dijkema van de gemeente Zoetermeer.

Savelsbos – aanvullende details

Eigendom: De Goede Woning (Woningen en parkeergarage). Er zijn geen woningen uitgepond. Savelsbos is in vergelijking met de andere hoogbouwflats in Meerzicht een populaire flat. De gemiddelde mutatiegraad per jaar tussen 2016 en 2020 is 5 %. Het woongebouw heeft een actieve bewonerscommissie.

Woningen: 309 woningen. De gemiddelde huur bedraagt € 539 (anno 2021). 

Vorm: Het gebouw staat op een onderhuis (bergingen) wat leidt tot vrijwel geheel gesloten plinten. Er zitten twee knikken in en twee entreepartijen; elke entree heeft 2 liften. Verdiepingshoogte: 2,80 m (vloer tot vloer).

Parkeergarage: 300 plaatsen. Huurkosten zijn € 35, verwerkt in de huur. Een flink deel van de parkeerplaatsen wordt niet gebruikt omdat het autobezit onder de bewoners laag is.

Woninggroottes: Standaard zijn de woningen 7,60 m x 11 m = 84 m2 excl. balkon en berging. Er zijn 114 3-kamerwoningen en 187 4-kamerwoningen. (Daarnaast 12 maisonnettes in twee lagen op de begane grond). Het woonoppervlak (kamers+keuken, wat telt voor het woningwaarderingsstelsel) bedraag iets meer dan 65 m2. Het Savelsbos bood dus royale woningen, ver boven het minimum. Ook in vergelijking met het landelijke gemiddelde van 59 m2 in meergezinshuizen was het Savelsbos ruim.

Vernieuwingen: Begin deze eeuw (2003/2006) heeft De Goede Woning de garage afgesloten en een paviljoen gebouwd op de hoek van de garage aan de kant van het winkelcentrum, naar ontwerp van HVE architecten. Om de enorme lengte van de gevel van de garage op te delen zijn prefab betonnen poorten geplaatst. Ook is de daktuin vernieuwd. De openbare doorgang door de parkeergarage is bovendien afgesloten.

Gelijktijdig zijn zonnepanelen aangebracht op de daken en aan de gevel. Het was een van de eerste grootschalige toepassingen van zonnepanelen op woongebouwen in Nederland. In het kader van de energietransitie zal het Savelsbos op termijn ook verduurzaamd worden, te beginnen met isolatie en vervanging van gas door een ander energiesysteem.

Dit artikel verscheen eerder – in ingekorte versie – op de website Zoetermeer Actief. Alle afleveringen van ‘Gebouw van de Maand’ kunt u hier terug vinden: gebouw-van-de-maand Het gebouw van de maand is gekozen door ArchitectuurPunt Zoetermeer.