Gebouw van de maand: structuralistische Ichthuskerk

Zoetermeer kent unieke architectuur waar de meeste mensen onwetend langslopen. In de serie ‘Het gebouw van de maand’ laat Architectuur Punt Zoetermeer verschillende bijzondere gebouwen zien. Deze maand de structuralistische Ichthuskerk aan de Parkdreef 258 in Seghwaert.

De kerk is met recht een unicum in Zoetermeer te noemen, deze protestantse kerk met een structuralistische bouw uit 1981. Opdrachtgever was indertijd de Hervormde Gemeente Zoetermeer. Het ontwerp kwam van architect Bert Verdonk (architectenbureau Verdonk BV en Huurman).

Het gebouw werd al meteen gedeeld door twee geloofsrichtingen binnen de Nederlandse Hervormde kerk (de oudste en grootste protestantse kerk van Nederland): Hervormde Gemeente Zoetermeer en de Gereformeerde Bond in de Nederlandse Hervormde kerk.

In 2004 is de PKN (Protestantse Kerk in Nederland) gevormd als grootste protestantse kerkgenootschap in Nederland. Voor de gebruikers van dit kerkgebouw in Zoetermeer betekende dit het aangaan van een samenwerking van de Gereformeerde Kerk Buytenwegh – De Leyens (de Olijftak), de Hervormde Kerk (zat al in de Ichthuskerk) en de Gereformeerde Kerk Seghwaert die in de aula van het Oranje Nassau College naar de dienst ging. Voor de tweede keer in haar jonge geschiedenis wordt er dan ‘samen gebouwd aan het huis van de Heer’.
De ‘verbouwing’ waaraan alle nieuwe gebruikers meewerkten vond plaats tussen 2012 en 2014 door architectenbureau Meijer & Van Eerden. Aan de buitenkant is van deze verbouwing niets te zien met uitzondering van de vergroting van de hoofdentree. Binnen is er veel meer licht gebracht. Onlangs is het kerkplein heringericht en is strijkverlichting aangebracht op de kolommen.

Structuralistische kerk met symbolische achthoek

Even ter introductie: het structuralisme. Deze manier van bouwen is halverwege de jaren 1960 geïnitieerd door de architect Herman Hertzberger. Een gebouw is samengesteld door een herhaling van volumes met dezelfde maatmodule. Hiermee kun je uitbreidbare complexen realiseren zonder hiërarchie. Alle onderdelen van het gebouw maken zo op een gelijkwaardige wijze onderdeel uit van het geheel. Hierdoor ontstaan gebouwen waarbij je ook moet zoeken naar de ingang. Het was een algemeen principe vanuit de democratiseringsopvattingen uit de jaren 70 dat openbare gebouwen geen intimiderende hoofdingangen meer kregen.

De Ichthuskerk is een gebouw van witte baksteen, met dragende constructieve achtkantige betonnen pijlers die duidelijk in het zicht gelaten zijn. De smalle verticale raampartijen, doorlopend tot de vloer, zijn gevat in donkerblauwe kozijnen. Gele kapjes ter hoogte van de daklijst markeren de regenpijpen en zorgen voor een vrolijk kleuraccent. Rode handgrepen in het interieur zorgen voor een tweede helder kleuraccent in het witte gebouw.

De terugkerende achthoekige vorm is de basis voor een kerk met een duidelijke isometrie. Het vormt een aaneenschakeling van achthoekige bouwvolumes. De eigenlijke kerkzaal is van buitenaf niet heel duidelijk waar te nemen. Zowel links als rechts van de entree, onder de klokkentoren die bestaat uit drie achthoekige op elkaar gestapelde steunpilaren, bevinden zich verschillende bijruimten en de kerkzaal. Na de verbouwing bevindt zich  naar rechts de toegang tot de kerkzaal die een stuk lichter en ruimer is geworden. Boven de entree naar de kerkzaal hing een orgel. Dit orgel is naar Mexico gegaan en er is een digitaal orgel en een digitale piano voor in de plaats gekomen.

Vakwerkconstructie met baffles

Bij het binnentreden van de kerkzaal, de zaal voor de eredienst, gaat de blik overigens meteen naar boven, de hoogte in. De vurenhouten vakwerkconstructie is warm en robuust, het plafond is overal afgetimmerd en wit gemaakt (het plafond bestond eerst uit houten balken met donkergroen dakbeschot).

Tegen de vakwerkconstructie zijn een aantal lichtarmaturen aangebracht. Om een nagalm tegen te gaan zijn door de gemeenteleden, betrokken bij de grote verbouwing ‘Huis van God, kerk voor allen’, zogenaamde baffles gemaakt van steenwol, verpakt in crèmekleurig doek. Deze zijn in een passend patroon opgehangen aan het plafond in het lage deel nabij de entree van de kerkzaal.

In gesprek met Gerard Jansen, de coördinator van het bouwteam én de tekenaar/ontwerper van de aanpassingen, technisch bouwkundige Fred Haasnoot, raakten zij niet uitgepraat over het mooie proces en de geslaagde verbouwing waarin alle nieuwe gebruikers betrokken waren. Architect Bert Verdonk heeft de verbouwingstekeningen nog eigenhandig goedgekeurd voordat aan de verbouwing begonnen werd.

Hergebruik van kerkbanken

De oorspronkelijke grindvloer is vervangen door een lichte linoleumvloer en de vaste houten kerkbanken zijn vervangen door losse stoelen. Van het hout van de kerkbanken is een nieuwe en ruimere trap gebouwd naar de nevenruimten op de verdieping en is ook nieuw liturgisch meubilair samengesteld. Het achtkantige betonnen doopvont, dat zich vroeger in het liturgisch centrum bevond, is met de grindvloer verwijderd. Een nieuw doopvont staat nu in een centrale achthoek, tevens de entree van de kerkzaal. Dit is een mooie symbolische plek ook in het licht van de christelijke bouwgeschiedenis. De achthoek staat voor nieuw begin, de achtste dag. Ook het ritueel van de doop staat voor een nieuw begin. Speciale doopkerken, de baptisteria in het Italiaanse Florence en Pisa uit de vroege Renaissance, hebben ook een achthoekige, centrale plattegrond.

Mooie details in de muren van de kerk zijn de zogenaamde strooistenen van Belgisch hardsteen waarin in een staand formaat een vis in reliëf is aangebracht. Deze stenen bevinden laag op ‘handhoogte’ in de muren van de kerkzaal en gangen. Ichthus is het Griekse woord voor ‘vis’. De vis heeft een symbolische betekenis in het christendom.

Kortom, de Ichthuskerk is een zeer eigentijds en symbolisch én nog altijd functioneel kerkgebouw, passend in de directe omgeving. En waar wekelijks niet alleen de kerkgenootschappen dankbaar gebruik van maken. Een opsomming leverde een lijstje op van zo’n vijftig verschillende activiteiten en gebruikersgroepen! Gebruikt voor en door zangkoren, toneelgroepen, familiebijeenkomsten/feesten, maar ook door de Voedselbank die dit gebouw als distributiepunt benut.

Tekst: Simone Langeveld
Foto’s: Fred Haasnoot
Tekening: Architectenbureau Meijer & Van Eerden

Met dank aan Fred Haasnoot en Gerard Jansen voor hun tijd en enthousiaste verhalen.

Dit artikel verscheen eerder op de website Zoetermeer Actief. Alle afleveringen van ‘Gebouw van de Maand’ kunt u hier terug vinden: gebouw-van-de-maand Het gebouw van de maand is gekozen door ArchitectuurPunt Zoetermeer.