Gebouw van de maand: Sporen van de Floriade

Zoetermeer kent unieke architectuur waar de meeste mensen onwetend langslopen. In de serie ‘Het gebouw van de maand’ laat Architectuur Punt Zoetermeer verschillende bijzondere gebouwen zien. Deze maand bijzondere nalatenschap (pen) van de grote internationale tuinbouwtentoonstelling Floriade: Waterpaviljoen, Floriadepark Rokkeveen en Florasingel Zoetermeer. ^[1]

Gebouw van de maand oktober 2024

Sporen van de Floriade

De Floriade van 1992 heeft veel sporen nagelaten, in de eerste plaats een geslaagde woonbuurt, Rokkeveen-West, in de tweede plaats een uitbreiding van het regionale groengebied in de vorm van het Balijbos met een kinderboerderij, in de derde plaats de Mandelabrug over de A12, en in de vierde plaats aangelegde en gebouwde elementen die in de buurt bijzondere herkenningspunten zijn. Daarvan is het wijkpark (Floriadepark) het interessantste: het is een driehoekig terrein tussen een dijklichaam waarop je uitzicht over de buurt hebt en waarover vroeger de monorail liep, en de Florasingel, met aan de ene kant woningen en aan de andere kant water. Deze singel was de derde poot van de ‘ganzenvoet’ waarop de Floriade was gebaseerd. 

Afb. 2 Monorail, Beeldbank Zoetermeer, foto Aat Hoogland	Afb. 3 Floriadeontwerp, Beeldbank Zoetermeer
Afb. 4 Uitsnede wijkpark	Afb. 5 Wijkpark, 2024, Google Maps

In het park zijn de belangrijkste restanten nog de drie ‘follies’ van Eric Knippers,^[2] de rozentuin, een kantoorgebouwtje, speeltoestellen, en het ‘Vergeten Paradijs’, met een kinderdagverblijf, een ‘villa’ met de naam Waterpaviljoen, een fontein, muurtjes, en restanten van een waterpartij.

Afb. 6 Follie 3, 2024	Afb. 7 Follie 3 naar het noorden, 2024
Afb. 8 Rozentuin, 2024	Afb. 9 Kinderdagverblijf met zuilen, 1992
Afb. 10 Waterpaviljoen, 1992	Afb. 11 Waterpaviljoen, 2024
Afb. 12 Fontein, ca. 2000	Afb. 13 Muurtje ‘doolhof’, 2024

Park als onderdeel van de Floriade

In 1981 begon de samenwerking tussen de gemeenten Den Haag en Zoetermeer om een Floriade tot stand te brengen in 1992. De locatie werd Rokkeveen. In 1984 besloot de Nederlandse Tuinbouwraad deze locatie aan te wijzen voor de vierde Floriade.^[3] In het ontwerp van de nieuwe wijk Rokkeveen was rekening gehouden met 30 ha wijkpark aan de westzijde, aansluitend aan het toekomstige staatsbos (Balijbos). Voor de Floriade was 55 ha nodig, het werden 68 ha. Door het toekomstige bos te combineren met de nog niet gebouwde woonwijk kon die ruimte gevonden worden. De driehoekige vorm, tussen de weg vanaf het station en het Balijbos, met drie hoofdassen, maakte een overzichtelijke opzet mogelijk. Het huidige Floriadepark is een restant van de Floriade. Vanaf het begin is er rekening mee gehouden dat dit deel van de Floriade later een wijkpark van 5 ha zou worden en daarom zijn er blijvende voorzieningen in opgenomen, voor verblijf en spelen.

‘Compartimenten’

Het park is in vier compartimenten verdeeld, met noord-zuid lopende bomenrijen. Drie rijen bomen eindigen in drie follies aan de Florasingel. Het eerste compartiment is voor kunst en kinderspel, het tweede is een rosarium, het derde een bloeiend geheel met een pergola, en het vierde compartiment is het spel voor de oudere jeugd. Dat meet 100 x 150 meter, waarvan de helft een helling is, uitlopend op een trap- en speelveld. Op de helling kwamen speeltoestellen van de Montan-Lago Groep uit Zoetermeer (het was immers een tentoonstelling van landen en bedrijven). Die speeltoestellen konden ook door kinderen met een handicap worden gebruikt, en dat was nieuw.^[4] Het eerste deel heette Dreumesland, het tweede Heuvelland, het derde Waterland.

Afb. 14 Speeltoestellen Heuvelland, 1992, foto Wim Goutier	Afb. 15 Heuvelland (na 2000)
Afb. 16 Speeltoestellen in helling, 2024	Afb. 17 Speeltoestellen op vlakte, 2024

Het moest een speeltuin voor de toekomst worden: ‘Het ziet er naar uit dat de opstelling van de mens in de toekomst individualistisch zal zijn, we willen nu bij de jeugd het samen -spelen, -zijn, -plezier hebben versterken en vasthouden.’ ^[5]

Als het ontwerp voor het wijkpark definitief is geworden (januari 1991) heet het vierde compartiment ‘Kinderparadijs’. Het zuidelijke deel, het trapveld, krijgt een ‘waterspeelplaats’ en heet het ‘Vergeten Paradijs’. De villa Waterpaviljoen ligt precies in het midden van het veld. In de oudste ontwerpen kwam dit element nog niet voor, maar in 1988 komt de gemeente in contact met de stichting Jongeren bouwen voor jongeren, die een prijsvraag heeft uitgeschreven 

voor vernieuwende ontwerpen voor jongerenaccommodaties. Deze stichting wordt gesteund door het Ministerie van WVC en de Stichting Vakopleiding Bouwbedrijf. WVC stelde vanaf 1985 fl. 10 miljoen per jaar beschikbaar. Subsidie wordt in het vooruitzicht gesteld. Werkloze jongeren zouden hieraan kunnen werken. In 1992 trekt de SVB de erkenning van het project in en de subsidie komt dus niet.

De prijsvraag was gewonnen door architect Henk Dirkx uit Amsterdam met het ‘Vergeten Paradijs’ (sic!). Het ontwerp was niet voor een bepaalde plek bedoeld, maar paste precies in het vierde compartiment van het wijkpark. De gemeente had maar een beperkt budget. Vanaf eind 1988 is overlegd over aanpassing van het prijsvraagontwerp aan de Zoetermeerse situatie, en in 1992 waren er een ‘villa’ met omringende vijvers, en een kinderdagverblijf. 

Water was in de Floriade in elk geval een belangrijk thema: polderstructuren, waterlopen, dijken, sluisjes, een natte maquette….

Over de situering van de villa valt het volgende te zeggen: de villa ligt in het verlengde van een pad dat door de Floriade heen loopt. 

Afb. 21 Waterpaviljoen vanuit het westelijke pad

Afb. 22 Waterpaviljoen vanuit het oosten

Vanaf de Floriadesingel, bij de derde follie, ziet men de villa. De entree van de villa ligt echter aan de oostkant, een beetje gedraaid: vanaf een muurtje met een spleet er in. Door de spleet kijkt men precies in het hart van de villa.

Afb. 23 Muurtje westzijde

Afb. 24 Spleet in muurtje

Vanaf het muurtje liep een pad met stenen door het water, de ‘voorhof’, volgens de architect voor een ‘reinigingsritueel’. Nu ligt er geen water meer en zijn er nog slechts drie stenen.

Afb. 25 Stapstenen naar paviljoen, 1992

Afb. 26 Resterende stapstenen

Lopend door de villa – twee kamerschermen – komt men in het eigenlijke paradijs: het doolhof (waarvan alleen een kort oplopend muurtje resteert) en het voorterrein van het kinderdagverblijf (= het derde hof). Oorspronkelijk van een fraaie zuilenrij voorzien, nu ‘bloot’ tegen een droge vijver aan geplaatst. Ook het water bij de fontein is verdampt. De westelijke omheining bestaat uit struiken en bomen.

Afb. 27 Kinderdagverblijf De Waterlelie	Afb. 28 Dak met vier dragende zuilen
Afb. 29 Drooggevallen fontein	Afb. 30 Westelijke omheining

Door het ontbreken van het water en de stapstenen is nu onduidelijk hoe men kan lopen. Oorspronkelijk ontsprong het water in het hart van de villa. Er stond 5 cm water op de vloer van de villa. (Een tweede waterbron was de verdwenen piramide.) De functie in het grotere geheel is dus ook niet meer duidelijk. De villa staat er wat verloren bij.

Villa Waterpaviljoen en het kinderdagverblijf^[6]

Het ‘Vergeten Paradijs’ bestaat uit drie delen: de villa, het kinderdagverblijf en de vijver met bijbehorende waterwerken. En uiteraard de rest van de terreininrichting, met kleine dijkjes en muurtjes, als deel van het ontwerp van Dirkx. De speeltuin is opgevat als ‘de ommuurde paradijselijke tuin, waarbinnen kinderen, die het paradijs immers nog niet geheel vergeten zijn, essenties van het leven leren kennen’.^[7] Daarmee zit het werk tussen architectuur en landschapsontwerp in.

Het water ontsprong uit een piramide tegenover het dagverblijf, en die is nu verdwenen. Het water liep weg in een put, die ook is verdwenen.

Afb. 31 Piramide: tweede waterbron

Het gebouw heeft geen traditionele functie, al verwijst de architect naar de villa’s van Palladio. Maar die waren vaak deel van boerenbedrijven, met een beschuttingsfunctie. Deze villa is eerder een zonnedak dan een gebouw, en vraagt om er in verschillende richtingen doorheen te bewegen. Het juryrapport zegt: ‘Elementen van gebouwen (een hoek, een dak, een galerij) maken een soort dans.’ De verschillende richtingen leverden zicht op verschillende sferen op. De villa leek te drijven op het water. Nu is dat niet meer goed na te voelen omdat het water weg is. De villa is verwant aan de follies: bouwwerken zonder functie met een prominente rol voor de constructie (constructivisme).

Wonderlijk is het dak zelf: dat steunt op zestien ranke pilaren waarvan er maar vier een dragende functie hebben. Het was de bedoeling van de architect dat men de indruk kreeg dat het dak zweefde. Je moet echter goed kijken om het door te hebben. Een villa met openingen naar de hemel.

Ook het kinderdagverblijf/kindcentrum is ontworpen door Dirkx.

In het overleg met de gemeente moest flink worden bezuinigd.^[8] Dirkx zei dan ook: ‘Het vergeten  paradijs is getransformeerd tot een residu-landschap, waarin gespeeld kan worden.’ De heer Mulder, hoofd beplantingen van de gemeente, sprak van een ‘ruïnelandschap’.^[9]  Zo erg is het nu ook weer niet geworden…

Een bordje met de vermelding van de financiering van de prijsvraag door WVC kostte fl. 3.000, en dat was te duur. Misschien een idee voor 2024 of 2025?

De gemeente is eigenaar van het Waterpaviljoen en het staat in de lijst openbare kunst.^[10] Het voornemen bestaat de villa te herstellen, en hopelijk wordt dan het hele oorspronkelijke watercircuit mee hersteld. Zodat de villa weer betekenis krijgt, en de omgeving een leuke speelgelegenheid. 

Tekst: Arjen van der Burg, met dank aan Henk Dirkx, het Stadsarchief Zoetermeer en Karen Kranen

Foto’s: Beeldbank Zoetermeer of auteur, tenzij anders vermeld

^[1] Bronnen:
– SAZ, Archief 134, Michiel den Ruijter, hoofdontwerper van de Floriade Den Haag – Zoetermeer 1992, inventarisnummers: 91. Ontwerptekeningen ontwerpfase 4, 1991; 210. Schetsontwerpen van de karakters van verschillende compartimenten van het Wijkpark, ca. 1986-1991; 211. Ontwerptekeningen en schetsontwerpen van het deelgebied Wijkpark, 1986-1992; 213. Stukken betreffende het ontwerp van speelvoorzieningen in het vierde compartiment van het Wijkpark, 1987-1990. 
– Privé-archief Henk Dirkx, Amsterdam.

^[2] Gebouw van de Maand, januari 2023, Architectuurpunt Zoetermeer.

^[3] Michiel den Ruijter, ‘Floriade Den Haag-Zoetermeer 1992’, in Groen nr. 11, 1986, blz. 21-28.

^[4] Jack van Haperen, ‘Kinderparadijs op de Floriade – Een geschaafd knietje is geen ramp’, in Tuin & Landschap 9 1992, blz. 20-23.

^[5] Brochure Spelen op de Floriade met programma van eisen. 

^[6] Archief Dirkx en Hans van Ewijk e.a., Bouwen voor jeugd, Jongerencentra, gebouwen voor scouting en speeltuingebouwen, Acco, Amersfoort/Leuven, 1992, Stichting Jeugdruimte, blz. 90-93: Vergeten Paradijs, Floriade.

^[7] Uit de toelichting van Dirkx op de prijsvraaginzending.

^[8] Zoetermeer had fl. 355.000 ex BTW beschikbaar voor het bouwkundige deel. WVC subsidieerde een deel (150.000?). Het bouwbudget excl. watervoorziening bedroeg fl. 636.644,06, er moest fl. 105.469,75 bezuinigd worden. De uiteindelijke aanneemsom was fl. 461.000 incl. BTW. De villa kostte slechts fl. 75.000. De watervoorziening zou aanvankelijk fl. 1 miljoen kosten.

^[9] Verslag bijeenkomst Spelen op de Floriade, 24 oktober 1988.

^[10] Kunstwacht kunstwerk 2140.

Het gebouw van de maand is gekozen door ArchitectuurPunt Zoetermeer. Kijk voor meer informatie over architectuur in Zoetermeer en de architectuuragenda op ArchitectuurPuntZoetermeer.nl of op Facebook of LinkedIn.

Dit artikel verscheen eerder op de website Zoetermeer Actief. Alle afleveringen van ‘Gebouw van de Maand’ kunt u hier terug vinden: gebouw-van-de-maand Het gebouw van de maand is gekozen door ArchitectuurPunt Zoetermeer.